معرفی شهرستان جرقویه

معرفی شهرستان جرقویه

جرقویه یا گرکویه، شهرستانی در جنوب شرقی استان اصفهان است.

این منطقه چندین شهر و روستا را شامل می‌شود:

شهرها: شهر نیک‌آباد، شهر نصرآباد، شهر محمدآباد، شهر حسن­آباد.

روستاها: قارنه، پیکان، آذرخواران، رامشه، سیان، مالواجرد، دستجرد، مبارکه، اسفنداران، حارث‌آباد، حسین‌آباد، احمدآباد، یخچال، خارا، گنج‌آباد، سعادت‌آباد، مزرعه عرب، حیدرآباد، فیض‌آباد، کمال‌آباد

موقعیت جغرافیایی نیک آباد

منطقه جرقویه با پهناوری نزدیک به ۶۴۵۰ کیلومترمربع است که نزدیک‌ترین روستای این منطقه به اصفهان روستای قارنه به فاصله ۵۴ کیلومتر و دورترین روستای این منطقه به اصفهان روستای حارث‌آباد به فاصله ۱۶۸ کیلومتر می­باشد. از سوی شمال به شهرستان هرند و شهرستان ورزنه، از جنوب به شهرستان آباده در استان فارس، از غرب به شهرستان شهرضا، از شمال غربی به دهستان براآن جنوبی، از شمال شرقی به تالاب گاوخونی، از شرق به بخش ندوشن یزد و از جنوب شرقی به شهرستان ابرکوه و از جنوب غربی ایزدخواست در استان فارس متصل می‌شود.

علت نامگذاری

سیر نام این منطقه در گذر زمان: گرکویه، گرکوا، گرگوِیه، گبرگوِیه، جِرکوه، جِرقوه، جرقویه

درباره نامگذاری این منطقه دو دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اول: جِرقویه عربی شده کلمه جِرکویه است. جِر در گویش مردم منطقه به معنی زیر و پایین است و چون بیشتر مناطق مسکونی در این منطقه در دامنه کوه واقع ‌است این مکان را جِرکوه نامیده‌اند.

دیدگاه دوم: با خشک شدن دریای مرکزی ایران این منطقه که سرزمینی آباد و خرم بود وباقیمانده نشانه‌های آن در روزگار کنونی وجود جنگل‌های قیچ و تاغ و گز(درخت) و درختان بادام و انجیر و پسته کوهی است؛که در گذر زمان از پوشش گیاهی تهی شده و در زمان ساسانی به گرکویه(کوه لخت) معروف می‌شود.

گویش و فرهنگ

گویش مردم این منطقه گویش بومی گرگویه(جرقویه) بوده یا به عبارتی بازمانده زبان پارسیک یا پهلوی ساسانی که این زبان گویشی از زبان پهلوی اشکانی نیز به‌شمار می‌رفته که در زمان ساسانیان در جنوب ایران رواج داشت. این زبان شاخه‌ای از زبان بازمانده پارسیک و پارسی عهد ساسانی بوده و زبان پهلوی نیز شکل دگرگون شده وتحول یافته زبان دوره هخامنشیان بوده‌است. به همین سبب این سرزمین را گرکویه یعنی جایگاه ستایش نیایش و سرود نامیده­اند؛ چراکه (گر) در زبان اوستایی به (چم) به معنای ستایش ونیایش و سرود معروف بوده است و پسوند(کوی) به معنی جایگاه است که با گذشت زمان به جرقویه تغییر یافته‌است.زبان محلی این شهر همان زبان «ولایتی یا زبان ورزنه­ای» با تغییراتی اندک است. زبان ولایتی نوعی زبان خاص است که نه ترکی، نه لری و نه عربی است. نه تنها جرقویه بلکه تمام منطقه با این زبان صحبت می‌کنند. بعنوان مثال به کجا؛ “کا” و به پسر “پوره” گفته می‌گویند. ینگ‌آباد برگرفته از واژه اَوستایی «یَنگهِه‌هاتِم» است که ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد. دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی، واژه «ینگووا» را به چم­آبادی نو و برگرفته از «یانگهوا» در پارسی باستان می‌داند. گفته می‌شود در جایی که امروزه کوی بالای نیک آباد قرار دارد، دژ بزرگی از روزگار باستان بر جای مانده بود که در گویش گرکویه‌ای «ینگووا» نام داشت و دژی گبرنشینان بوده ‌است. کوچندگان به دژ ینگووا روی آوردند و به بازسازی آن پرداختند.

تاریخچه جرقویه

این منطقه از جمله مناطق ساحلی دریای مرکزی ایران است که یازده هزار سال قبل خشک شده ‌است. ابزارهای مفرغی که در کنار غارهای این منطقه یافت شده است، حکایت از دوران غارنشینی دارد. روستای قارنه به دست قارن پسر کاوه آهنگر بنا شده‌است. همچنین در روستای نصرآباد(گیوان)، دژی باستانی وجود دارد که به گیو پسر گودرز نسبت داده می‌شود. در دوره اشکانیان این منطقه جزء یکی از استان‌های هجده‌گانه اشکانیان بوده است. شهر “سبا” یا “سرا” از جمله شهرهای این منطقه بوده است که قدمت آن نیز به دوره اشکانیان بازمی‌گردد، ولی در گذر زمان در زیر تلی از ماسه مدفون شده ‌است. شهر پیکان نیز از دیگر شهرهای دوران اشکانیان در این منطقه بوده‌ است.

در دوره ساسانیان این منطقه قسمتی از استان نیمروز به شمار می­رفته است. نخستین آتشکده‌ای که در این منطقه ساخته شده، آتشکده آذربرزین نام داشته است که ویرانه‌های آن در کنار روستای آذرخواران امروز یافت می­شود. همچنین یکی از کاخ‌های تابستانی بهرام گور پسر یزدگرد اول ساسانی، در این منطقه واقع است، که هم‌اکنون به پاقصر معروف می­باشد.

بهرام گور در سال ۴۳۹ میلادی در این منطقه در حالی­که با اسب به دنبال گورخر می­گشت، به درون باتلاق گاوخونی فرورفت. از دیگر آثار به جا مانده در این منطقه از زمان بهرام گور دژ بهرام گور و راه­دارخانه کوچ کوچی(کوشک کوچک) است که آن را یکی از هفت گنبد بهرام گور می‌دانند. جاده ابریشم از این منطقه عبور می‌کرده ‌است، که جاده روستای احمدآباد بر سر راه این مسیر واقع است. مردم این منطقه توسط محمد حنفیه به اسلام آورده­اند؛ و به کوشش سلطان باباحاجی نماینده صاحب بن عباد به شیعه گرویدند. احداث کاریز(قنات) و آسیاب‌های بادی و آبی، از جمله اقدامات دیلمیان در شهر پیکان بوده است.

دستجرد در روزگار سلجوقیان مرکزی برای گردهم آمدن دانشمندان علوم دینی بوده است. در دوران آل بویه این منطقه رو به آبادانی رفت. روستاهای باستانی و تاریخی این منطقه عبارتند از: قارنه، آذرخواران، سیان، رامشه، احمدآباد، پیکان، مالواجرد، دستجرد، خارا، اسفنداران، مبارکه و حارث آباد، که در زمان قاجار جنگاوران و تفنگداران این منطقه زبانزد بوده­اند، به گونه‌ای که در زمان ناصرالدین شاه قاجار، این جنگاوران به مقابله با ظلّ­السلطان، حاکم ظالم اصفهان برخاستند و از دست وی به نزد شاه شکایت بردند. با مقاومت مردم این منطقه در سال ۱۲۹۷ شمسی علی نقیچی و جعفرقلی چرمیهنی و رضا جوزدانی از دزدان معروف ایران دستگیر شدند و به سزای اعمالشان رسیدند. در جریان جنگ ایران و عراق نیز از این منطقه ۲۷۲ کشته، ۲۲۲ اسیر و ۵۲ نفر مفقود شدند.

مشاهیر

• میرزا فتح الله دیه­خوارانی شاعر دربار نادرشاه ملقب به «جناب اصفهانی» است، که نسل وی به امیر نجم ثانی از امرای دوران شاه اسماعیل صفوی می‌رسد. وی در دیه­خواران به دنیا آمد و در عهد شاه طهماسب صفوی در شاعری به مقام والایی دست یافت. او در سال ۱۱۴۸ هجری در راه ری و کاشان به دستور نادرشاه افشار کشته شد.

• آقا میرزا عبدالرحیم فوده­ای آذرخوارانی که از کوچندگان فوده شهرضا به آذرخواران بود. او پزشکی توانا و زبردست بود و تا حدودی با علم پزشکی نوین نیز آشنایی داشت. ولی روش او همان روش پیشینیان بوده است. آوازه او به گونه­ای زبانزد بود که در همه روستاهای منطقه نامش پیچیده بود و از همه روستاهای گرکویه(جرقویه) برای درمان نزد وی می‌رفتند، میرزا عبدالرحیم سرانجام چند سال پیش از انقلاب اسلامی درگذشت.

• ملّا اسماعیل مبارکه­ای از علما و عرفای دوران قاجار و از همراهان آیت الله سید علی آقا قاضی طباطبایی بود. مزار ایشان در روستای مبارکه جرقویه در مسیر رامشه به ندوشن واقع است.

• مهندس محمد علی اسماعیلیان مؤسس سازمان نظام مهندسی ساختمان، در جرقویه است. او در روستای مبارکه در بخش رامشه متولد شد و پس از اخذ مدرک مهندسی ساختمان، در هنرستان‌های جرقویه مشغول تدریس گردید. وی پس از ۵۴ سال عمر، در اصفهان درگذشت.

• کریم اکبری مبارکه متولد سال ۱۳۳۲ در شهرری است و از بازیگران تئاتر و سینما و تلویزیون ایران بوده است. اصالت ایشان به روستای مبارکه در بخش رامشه منطقه جرقویه برمی­گردد. برجسته‌ترین نقش ایشان در سریال امام علی(ع) بود که به ایفای نقش ابن ملجم مرادی پرداخت. ایشان در روز ۸ آبان ماه سال ۱۳۹۹ در اثر ابتلا به بیماری کرونا درگذشت.

• سید حسن طباطبایی رامشه‌ای از شاعران، ادیبان و خطاطی زبردست در این منطقه در زمان قرن سیزده هجری است. وی کلمه «ترسا» را تخلص خود عنواتن کرده بود. دیوان «اوچ کلیسا» و «دیوان شعر ترسا» از وی به جای مانده‌است. خط کتاب اوچ کلیسا از خودش این ادیب می­باشد. او مدتی را به هندوستان رفت و پس از مدتی دوباره به زادگاهش رامشه، بازگشت و تا پایان زندگی در آنجا زیست؛ آرامگاه وی هم در رامشه واقع است.

دو بیت شعر ترسا:

در وصف عارضت نتوانم که دم زنم رد زبان مرا به دهان همچو سوسن است

در عشق رویت ای بت شیرین زبان من در بیستون سینه مرا تیشه ناخن است